Stapel & Vonk

Psychologie gebaat bij veel meer replicaties

In 1999 verscheen een opmerkelijke studie* in het European Journal of Social Psychology. Drie sociaal-psychologen van de Universiteit van Amsterdam hadden een enquête onder hun collega’s gehouden. De aanleiding: het vermeende plagiaat van klinisch psycholoog René Diekstra. Wat bleek? Ze keurden af wat Diekstra als psycholoog had geflikt, maar ze hadden het nóg erger gevonden als het een op plagiaat betrapte sociaal-psycholoog was geweest.

De studie is nu des te opmerkelijker – en ik ga er even vanuit dat het onderzoek echt is uitgevoerd, de data juist zijn en de analyses kloppen – daar de eerste auteur van het artikel Diederik Stapel was. Deze ‘golden boy’ van de sociale psychologie werd vorige week als fraudeur ontmaskerd en is door zijn werkgever de Universiteit Tilburg direct op non-actief gesteld. Stapel is echter een flinke stap verder gegaan dan Diekstra: hij heeft onderzoeken en data compleet gefingeerd. Inmiddels is een commissie ingesteld die de omvang van zijn wetenschappelijke oplichting moet vaststellen. Het mag dan wel een persoonlijk drama zijn, “de” psychologie kan wel wat leren van deze affaire.

Er werd al eerder aan de wetenschappelijke integriteit van Stapel getwijfeld, maar de publieke verdenkingen begonnen een vlucht te nemen nadat hij samen met zijn hooggeleerde collega’s Roos Vonk en Marcel Zeelenberg eind augustus een dubieus persbericht de wereld instuurde: vleeseters zouden hufteriger en asocialer zijn dan niet-vleeseters. Let wel: het betrof hier een conclusie gebaseerd op “onderzoek” dat nog niet door de molen van het in de wetenschap gebruikelijke peer review-systeem was gegaan. Deze premature ejaculatie wekte bij menigeen des te meer verbazing daar Vonk zich in de media geregeld laat voorstaan op haar afkeer van de bio-industrie en haar sympathie voor de Partij voor de Dieren. Wetenschappers laten doorgaans de feiten spreken, maar hoe waardevrij was deze conclusie?

Niet dus, erkent Vonk met de staart tussen haar benen op haar website**: “Ik moet aannemen dat ook de ‘vlees-data’ berusten op fraude. Bij het bespreken van de resultaten vond ik het wel vreemd dat Diederik de naam van de assistent niet noemde, maar de gedachte aan fraude is geen moment in me opgekomen. (…) Terugkijkend is dit wel een afgang van mega-formaat. Niet alleen was het onderzoek niet waardevrij, de resultaten waren compleet fake! Ik wil dan ook iedereen tegen wie ik soortgelijke dingen heb gezegd mijn welgemeende excuses aanbieden.”

Excuses aanvaard. Maar Vonk, auteur van onder meer Menselijke gebreken voor gevorderden, mag best wat kritischer in de spiegel kijken. Haar gedrag is tekenend voor hoe wel meer hoogleraren vanwege de heersende hiërarchische verhoudingen aan de Alma Mater aan hun publicaties menen te moeten komen. Vonk had er bij Stapel ook op kunnen aandringen die student ten minste te noemen in dat persbericht, dan wel medeauteur te maken van het nog te schrijven artikel. Nu geeft ze toch blijk van een mentaliteit van wel de lusten (media-aandacht, wéér een publicatie) en niet de lasten (grondig checken van data en analyses; het onzichtbare en geduldige loodgieterswerk waarop goed onderzoek nu eenmaal is gebaseerd). Voor haar weinig academische en nog minder hooggeleerde houding gaat zij nu dan ook flink door het stof. Laat haar nog eens terug denken aan de woorden van Karl Popper die ze vast ooit als student tijdens een college wetenschapsfilosofie heeft gehoord: het gaat er in de wetenschap niet om wié iets zegt, maar wát wordt gezegd.

De affaire-Stapel maakt nog iets anders duidelijk. De psychologie is wel vergeleken met een ontplofte confetti-fabriek: talloze feitjes waarover niemand het overzicht nog heeft, laat staan veel samenhang in ziet. Om het kaf van het koren te scheiden en ellende zoals met Stapel te voorkomen is de psychologie gebaat bij veel meer replicatiestudies. Beleid bij het gros van de tijdschriften in de vakpers is echter dat zulke studies niet worden gepubliceerd. Die worden namelijk minder geciteerd en dat is slecht voor de impactfactor van het tijdschrift. Daarom is oprichting van een nieuw blad noodzakelijk: The International Journal of Replication Studies in Psychology.

Ik heb wel een idee voor een geschikt onderzoek om dat tijdschrift mee te openen.

* Diederik A. Stapel, Willem Koomen & Russel Spears (1999). Framed and misfortuned: identity salience and the whoff of scandal. European Journal of Social Psychology, 29, 397-402. (http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=73288)

** www.roosvonk.nl/fraude

Met dank aan Casper Hulshof (@Titchener).